Evaluating Information Found on the Internet

အင္တာနက္မွ ရေသာ သတင္းအခ်က္အလက္မ်ားကို စစ္ေဆးျခင္း

အေမရိကရဲ႕ ပထမဆံုး သုေတသန တကၠသိုလ္ - ဂၽြန္ေဟာ့ကင္း တကၠသိုလ္ရဲ႕ ၀က္ဘ္ဆိုဒ္က ရတဲ့ အေၾကာင္းအရာ အခ်ဳိ႕ ျဖစ္ပါတယ္...

ကမာၻတခြင္လံုးက အခ်က္အလက္မ်ား (Data) နဲ႔ သတင္းမ်ား (Information) ကို ကမာၻလံုးဆိုင္ရာ ကြန္ရက္ (WWW) မွ ရရွိႏိုင္ပါတယ္္။ ဒီလို - ရႏိုင္တဲ့ သတင္း အခ်က္အလက္မ်ားစြာ ရွိေနျခင္း နဲ႔ ထိုသတင္းမ်ား၏ မူလ အရင္းအျမစ္မ်ားကို သိရွိႏိုင္ရန္ မလြယ္ျခင္းေၾကာင့္ - အင္တာနက္မွ ရရွိလာေသာ အခ်က္အလက္မ်ားကို စနစ္တက် စစ္ေဆးတတ္သည့္ အေလ့အက်င့္ေကာင္း - တစ္ခုကို ေကာင္းစြာ ေမြးျမဴထားသင့္ပါတယ္။ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ သုေတသန တစ္ခု ျပဳလုပ္သည့္အခါမွာ ျဖစ္ေစ၊ သို႔မဟုတ္ တကၠသိုလ္ စာၾကည့္တိုက္ တစ္ခုတြင္ ရွာေဖြေလ့လာသည့္ အခါမွာ ျဖစ္ေစ.. အသံုးျပဳရမည့္ စာအုပ္မ်ား၊ ဂ်ာနယ္မ်ားႏွင့္ အျခားေသာ အရင္းအျမစ္မ်ားဟာ ပညာရွင္မ်ား၊ စာအုပ္ထုတ္ေ၀သူမ်ားႏွင့္ စာၾကည့္တိုက္မွဴးမ်ားက ေကာင္းစြာ ျပဳစု၊ စစ္ေဆးထားျပီး ျဖစ္သည့္ အရာမ်ား ျဖစ္ၾကပါတယ္... ကၽြန္ေတာ္တို႔ ရွာေဖြ ေတြ႔ရွိသမွ် အရင္းအျမစ္မ်ား အားလံုးဟာ တနည္းနည္းျဖင့္ စစ္ေဆးထားျပီးသား အခ်က္အလက္မ်ား ျဖစ္ပါတယ္...

ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ အင္တာနက္ကို အသံုးျပဳၾကတဲ့ အခါမွာ အထက္ပါ အေျခအေနနဲ႔ လံုး၀ ကြဲျပားျခားနား သြားပါျပီ္။ အခ်က္အလက္မ်ား မွန္မမွန္ စသည္ကို စိစစ္ ထားျခင္းမ်ဳိး လံုး၀ မရွိတဲ့ အေျခအေန ျဖစ္ေနတာကို ေတြ႔ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္.. အေၾကာင္းရင္းကေတာ့ -

• မည္သူမဆို အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာတစ္ခုကို အလြယ္တကူ ဖန္တီးႏိုင္ျခင္း၊
• အရည္အေသြး အမ်ဳိးမ်ဳိးရွိေနေသာ စာရြက္စာတမ္းမ်ားကို ထုတ္လုပ္ ႏိုင္ျခင္း၊
• စာေရးသူ အမ်ဳိးမ်ဳိးတို႔က ၄င္းတို႔ စိတ္ၾကိဳက္ အေၾကာင္းအရာ အမ်ဳိးမ်ဳိးကို ဖန္တီးထုတ္လႊင့္ ႏိုင္ျခင္း

တို႔ေၾကာင့္ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒါေၾကာင့္ အေကာင္းဆံုး အရည္အေသြးရွိေသာ အရင္းအျမစ္မ်ားႏွင့္အတူ ယံုၾကည္ႏိုင္ဖြယ္ရာ မရွိေသာ၊ စိတ္မခ် ရေသာ စာမ်က္ႏွာ မ်ားကိုလည္း အင္တာနက္ထဲမွာ ေတြ႔ၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္... အင္တာနက္သည္ပင္လွ်င္ အသံုးျပဳသ ူမ်ားကို လြတ္လပ္ခြင့္ အျပည့္အ၀ေပးထားေသာ ေနရာတစ္ခု ျဖစ္ေနတဲ့အတြက္ သတင္း အခ်က္အလက္ တစ္ခု၏ အမွားအမွန္ ျဖစ္ႏိုင္ေခ်ကို ဆံုးျဖတ္ပိုင္ခြင့္ကလည္း သက္ဆိုင္သူ တစ္ဦးခ်င္းစီမွာပဲ ရွိေနတာ ျဖစ္ပါတယ္...

ေအာက္မွာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကေတာ့ - ပံုႏွိပ္ထုတ္ေ၀ထားသည့္ အေၾကာင္းအရာမ်ားကို ေလ့လာ စစ္ေဆးရာမွာ ပညာရွင္မ်ား အေနနဲ႔ အမ်ားဆံုး အသံုးျပဳေလ့ရွိတဲ့ စစ္ေဆးနည္းမ်ား ျဖစ္ၾကပါတယ္။ ဒီနည္းလမ္းေတြကို အသံုးျပဳျပီး အင္တာနက္ေပၚမွာ ေတြ႔ရွိေသာ အခ်က္အလက္မ်ားကိုလည္း စမ္းသပ္ စစ္ေဆး ႏိုင္မွာ ျဖစ္ပါတယ္...

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား

စာေရးသူ၊
ေရးထားသည့္ ေနရာ၊
ရႈျမင္ပံု သို႔မဟုတ္ ဘက္လိုက္မႈ၊
အျခားေသာ အရင္းအျမစ္မ်ားဆီသို႔ ရည္ညြန္းမႈ၊
မွန္ကန္မႈ သို႔မဟုတ္ အစစ္အေဆး ခံႏိုင္မႈ၊
အခ်ိန္ႏွင့္ တေျပးညီ ျဖစ္မႈ၊
၀ါဒ ျဖန္႔ျခင္း (Propaganda) သတင္းမွား ေပးျခင္း (Misinformation)၊ လုပ္ၾကံသတင္း ေပးျခင္း (Disinformation) စသည္တို႔ႏွင့္ စပ္ဆိုင္ေနေသာ အခ်က္အလက္မ်ား ျဖစ္ေနျခင္း ရွိမရွိ၊စာေရးသူ အေၾကာင္းအရာႏွင့္ အင္တာနက္ေပၚတြင္ အခ်ိန္ႏွင့္တေျပးညီ ရွိမရွိတို႔ကို
စစ္ေဆးႏိုင္သည့္ နည္းစနစ္မ်ား ...

စာေရးသူ - ဟာ သတင္း အခ်က္အလက္ တစ္ရပ္ကို စစ္ေဆးရာမွာ အဓိက အသံုးျပဳေလ့ရွိသည့္ အခ်က္တစ္ခု ျဖစ္ပါတယ္။ "ဤ အေၾကာင္းအရာကို မည္သူ ေရးသနည္း"။ စာေရးသူ တစ္ဦးအတြက္ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ စစ္ေဆးၾကည့္သင့္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကို ေအာက္မွာ ၾကည့္ႏိုင္ပါတယ္..

• မိမိ ေလ့လာ ေနသည့္ နယ္ပယ္အတြင္း လူသိမ်ားေသာ စာေရးသူ။ မိမိ ေကာင္းစြာ သိရွိ ရင္းႏွီးထားသူ ျဖစ္မျဖစ္။
• မိမိအေနျဖင့္ မသိရွိေသာ စာေရးသူ တစ္ဦးကို ေတြ႔ရေသာ အခါတြင္ -
• စာေရးသူကို မိမိ သိရွိထားျပီးေသာ အျခားစာေရးသူ တစ္ဦး သို႔မဟုတ္ မိမိယံုၾကည္ရသည့္ အျခားသူတစ္ဦးမွ အျပဳသေဘာ ေဆာင္သည့္ အေနအထားမ်ဳိးျဖင့္ ေဖာ္ျပထားျခင္းမ်ဳိး ရွိမရွိ
• စာေရးသူ၏ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာကို မိမိယံုၾကည္ စိတ္ခ်ရသည့္ အျခားေသာ ေနရာတစ္ခုတြင္ ေတြ႕ရွိျခင္း သို႔မဟုတ္ ခ်ိတ္ဆက္ထားျခင္း ရွိမရွိ
• မိမိ ဖတ္ရႈေနသည့္ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာတြင္ စာေရးသူ၏ ကိုယ္ေရးအခ်က္အလက္မ်ား၊ လက္ရွိ အေနအထား အစရွိသည့္ အခ်က္အလက္မ်ား ပါ၀င္ျခင္း ရွိမရွိ
• စာေရးသူ၏ ကိုယ္ေရး အခ်က္အလက္မ်ားကို အျခား စိတ္ခ်ယံုၾကည္ရသည့္ အင္တာနက္ ေနရာတစ္ခုတြင္ ျမင္ေတြ႔ရျခင္း ရွိမရွိ...
• အကယ္၍ အထက္ေဖာ္ျပပါ အေၾကာင္းအရာ တစ္ခုမွ် မပါရွိခဲ့ပါက စာေရးသူထံ ဆက္သြယ္ႏိုင္မည့္ လိပ္စာ၊ တယ္လီဖုန္းနံပါတ္၊ အီးေမးလ္လိပ္စာ ၊ အလုပ္အကိုင္ႏွင့္ သက္ဆိုင္သည့္ အခ်က္အလက္အခ်ဳိ႕ ပါရွိသင့္ေပသည္...

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

ေရးထားသည့္ ေနရာ - ဟာလည္း ကၽြန္ေတာ္တို႔ ဖတ္ရမယ့္ ဘယ္လို စာမ်က္ႏွာ အတြက္မဆို စစ္ေဆးရာမွာ အေထာက္အကူ ရပါတယ္.. အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာ တစ္ခုကို ဖတ္ရတဲ့ အခါမွာ အဲဒီ စာမ်က္ႏွာနဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ အရာမ်ားကိုလည္း အခုလို စစ္ေဆးႏိုင္ပါေသးတယ္...

• ဖတ္ေနတဲ့ စာမ်က္ႏွာမွာ အဖြဲ႔ အစည္း တစ္ခုခုရဲ႕အမည္ ပါ၀င္ေနျခင္း ရွိမရွိ၊ စာမ်က္ႏွာရဲ႕ ေခါင္းစီးေနရာ၊ အေျခေနရာ သို႔မဟုတ္ ထင္ရွားတဲ့ ေနာက္ခံ ေရစာ ရုပ္ပံု စတဲ့ အစိပ္အပိုင္း တစ္ခုခုမွာ တကၠသိုလ္တစ္ခုခု သို႔မဟုတ္ ပညာရပ္ဆိုင္ရာ အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုခုရဲ႕ ၀က္ဘ္ဆိုဒ္ျဖစ္ေၾကာင္း ေဖာ္ျပထားျခင္း ရွိမရွိ၊ အဲဒီ စာမ်က္ႏွာကေန တစ္ဆင့္ အဲဒီဆိုဒ္ရဲ႕ အုပ္ခ်ဳပ္သူထံ ဆက္သြယ္ႏိုင္ျခင္း ရွိမရွိ
• အကယ္၍ မရွိပါက ထိုအခ်က္မ်ားကို ေဖာ္ျပထားသည့္ စာမ်က္ႏွာတစ္ခုကို သြားႏိုင္သည့္ လမ္းေၾကာင္း၊ အခ်ိတ္အဆက္ ရွိမရွိ၊ ရွိခဲ့လွ်င္လည္း ဆာဗာတစ္ခုတည္း ေပၚတြင္ (သို႔မဟုတ္) အုပ္စု တစ္ခုတည္းတြင္ ျဖစ္မျဖစ္..
• ၄င္း အဖြဲ႔ အစည္းမွာ မိမိတို႔ ေလ့လာေနသည့္ နယ္ပယ္အတြက္ အေထာက္အကူ ျပဳမျပဳ
• မိမိ၏ ေလ့လာမႈ ေခါင္းစဥ္ႏွင့္ ဆီေလ်ာ္ေသာ အဖြဲ႔အစည္း ျဖစ္မျဖစ္..
• စာေရးသူနဲ႔ ဆာဗာတို႔ၾကားမွာ ရွိေနတဲ့ အဆက္အစပ္ကို ေသခ်ာစြာ သိႏိုင္ျခင္း ရွိမရွိ.. မိမိ ၾကည့္ေနသည့္ စာမ်က္ႏွာမ်ားမွာ စာေရးသူ၏ အသက္ေမြး ၀မ္းေက်ာင္းဆိုင္ရာ ကၽြမ္းက်င္မႈမ်ား၊ သို႔မဟုတ္ ၄င္း၏ ကၽြမ္းက်င္မႈ နယ္ပယ္ကို ျမင္ေတြ႔ရႏိုင္ျခင္း ရွိမရွိ.. သို႔မဟုတ္ လြတ္လပ္စြာ ေနလိုသည့္ လူ႔သဘာ၀အရ စာေရးသူနဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ အေနအထား တစ္ခုမွ မပါရွိျခင္း...
• မိမိဖတ္ရႈေနတဲ့ အင္တာနက္စာမ်က္ႏွာကို သိမ္းထားေပးတဲ့ ဆာဗာကို
  စစ္ေဆးႏိုင္ျခင္း ရွိမရွိ၊ dnslookup နဲ႔ whois စတဲ့ အင္တာနက္ ပရိုဂရမ္မ်ားရဲ႕ အကူအညီနဲ႔ စစ္ေဆးႏုိင္ပါတယ္..
• အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာဟာ အဖြဲ႔အစည္း တစ္ရပ္ရဲ႕ အစိပ္အပိုင္း တစ္ခုမဟုတ္ဘဲ ပုဂၢိဳလ္ တစ္ဦးတစ္ေယာက္ရဲ႕ ကိုယ္ပိုင္ အင္တာနက္ေနရာ တစ္ခု ျဖစ္မျဖစ္ စစ္ေဆးသင့္ပါတယ္.. ဒီအခ်က္ကို စစ္ေဆးတဲ့ အခါမွာအထူး သတိထားရမွာ ျဖစ္ပါတယ္..

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

ရႈျမင္ပံု သို႔မဟုတ္ ဘက္လိုက္မႈ က - သတင္းအခ်က္အလက္ ေတြဟာ ဘယ္ဘက္ကိုမွ မလိုက္ဘဲ ၾကားေနသေဘာ၊ အရွိအတိုင္း သေဘာကို ရႏိုင္ဖို႔ ခဲယဥ္းတဲ့ သဘာ၀ကို အမွတ္ရ ေစပါတယ္.. သတင္း (Information) တစ္ခု ျဖစ္လာေစဖို႔အတြက္ အခ်က္အလက္မ်ား (Data) ကို ေရြးခ်ယ္ ပံုေဖာ္ၾကတာ ျဖစ္တဲ့ အတြက္၊ ဘယ္ရႈေထာင့္ကေန ကိုယ္စားျပဳေနတာလဲ ဆိုတာ ျဖစ္လာပါတယ္.. စာေရးသူတိုင္းဟာ သူဆိုလိုခ်င္တဲ့ အခ်က္ကို အေထာက္အထား ခိုင္လံုေၾကာင္း ျပခ်င္ၾကတာ သဘာ၀ပဲ ျဖစ္ပါတယ္.. အဲဒါေၾကာင့္ သူ႔အျမင္အေပၚ အေထာက္အကူ ျဖစ္လာေစမယ့္ အခ်က္အလက္မ်ားနဲ႔ သတင္းမ်ားကို အသံုးျပဳရပါတယ္.. အင္တာနက္မွာ ေတြ႔ရွိတဲ့ သတင္းတစ္ခုကို စစ္ေဆးတဲ့ အခါမွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ၾကည့္ေနတဲ့ အဲဒီ သတင္းကို ဘယ္သူ ေပးတာလဲ၊ သူတို႔ရဲ႕ အျမင္ သို႔မဟုတ္ ရပ္တည္မႈ ဘယ္လိုရွိလဲ ... ဆိုတာေတြကို စစ္ေဆးဖို႔ အေရးၾကီးပါတယ္.. အင္တာနက္ နာမည္ေက်ာ္ရတဲ့ အေၾကာင္းရင္းမ်ားထဲမွာ ၄င္းကို စီးပြားေရးအတြက္ နဲ႔ေရာ လူမႈေရး၊ ႏိုင္ငံေရးေတြ အတြက္ပါ လြတ္လြတ္လပ္လပ္ အသံုးခ်ႏိုင္ျခင္းလည္း အပါအ၀င္ ျဖစ္ပါတယ္... အဲဒီ နယ္ပယ္မ်ားဟာ အခ်က္အလက္မ်ားကို ေကာင္းေကာင္း အသံုးခ်ျပီး လိုခ်င္တဲ့ အဓိပၸါယ္ေရာက္ေအာင္ ပံုေဖာ္ေလ့ရွိတဲ့ ေနရာမ်ား ျဖစ္တဲ့ အတြက္ပါပဲ... (ဒီအေၾကာင္းေတြကိ အေသးစိတ္ ဖတ္ခ်င္ရင္ေတာ့ ေအာက္မွ ေဖာ္ျပထားတဲ့ ေနရာေတြကေန သြားဖတ္ႏိုင္ပါတယ္...)
သတင္းအခ်က္အလက္ တစ္ခုရဲ႕ ရပ္တည္မႈကို စစ္ေဆးတဲ့ အခါမွာ ပိုင္ဆိုင္မႈ သို႔မဟုတ္ ဆက္ႏြယ္မႈမ်ားကို အေျခခံပါတယ္..

• ပထမဆံုး အေနနဲ႔ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာရဲ႕ လိပ္စာ (URL) ကို မွတ္ထားပါ.. အဲဒီလိပ္စာဟာ အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုရဲ႕ အင္တာနက္ဆာဗာမွာ ထားရွိတဲ့ စာမ်က္ႏွာ ျဖစ္မျဖစ္ စစ္ေဆးပါ..
• တကယ္လို႔ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ၾကည့္ေနတဲ့ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာဟာ အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုက ျဖစ္ေနခဲ့မယ္ဆိုရင္ အဲဒီ အဖြဲ႔အစည္းနဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ သတင္းမ်ားကို ပိုမို ေကာင္းမြန္တဲ့ အျပဳသေဘာနဲ႔ ပံုေဖာ္ ေရးသား ထားတာ ေတြ႔ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္..
• တကယ္လို႔ အဲဒီ အဖြဲ႔အစည္းက ထုတ္လုပ္ ေရာင္းခ်ေနတဲ့ ထုတ္ကုန္ေတြကို ၾကည့္ေနတာ ဆိုရင္ေတာ့ ကၽြန္ေတာ္တို႔ဟာ - ေၾကာ္ျငာတစ္ခုကို ၾကည့္ေနတာ ျဖစ္တဲ့ အေၾကာင္း - သတိရ ေနလိုက္ပါ
• တကယ္လို႔ အျခားေသာ ႏိုင္ငံေရး အဖြဲ႔အစည္း တစ္ရပ္ရဲ႕ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာ တစ္ခု (၀က္ဘ္ဆိုဒ္ တစ္ခု)က ႏိုင္ငံေရးဆိုင္ရာ အခ်က္အလက္ေတြကို ဖတ္ေနရျပီဆိုရင္ေတာ့ - သင္ဟာ ဆန္႔က်င္ဘက္ အျမင္ေတြကို ဖတ္ေနတာပဲ ျဖစ္ပါတယ္..
• ကိုယ္ၾကည့္ေနတဲ့ အင္တာနက္ စာမ်က္ႏွာဟာ ႏိုင္ငံေရး သို႔မဟုတ္ စိတ္ဓါတ္ ေရးရာပိုင္းဆိုင္ရာ ရည္ရြယ္ခ်က္မ်ားနဲ႔ ထူေထာင္ထားတဲ့ အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုရဲ႕ အင္တာနက္ ဆာဗာေပၚက ျဖစ္ေနခဲ့မယ္ ဆုိရင္
• ကိုယ္ရွာေနတာက လူသားမ်ဳိးႏြယ္နဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ သိပၸံနည္းပညာ ဆိုင္ရာ သတင္းမ်ားကို ရွာေဖြေနတာ ဆိုရင္ ႏိုင္ငံေရး အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုကေန အဲဒီလို အေၾကာင္းအရာမ်ဳိးကို ရႏိုင္ မရႏိုင္ စဥ္းစားၾကည့္ဖို႔ လိုပါတယ္..
• အစြန္းေရာက္တဲ့ အျမင္ေတြကို အလြယ္တကူ စစ္ေဆး ေတြ႕ရွိႏိုင္လိမ့္မယ္ - လို႔ ဘယ္ေတာ့မွ မယူဆပါနဲ႕... အဲဒီလို အျမင္ေတြကို ထိုးေဖာက္ စည္းရံုးေနတဲ့ အင္တာနက္ ေနရာအခ်ဳိ႕ကို ၾကည့္လိုက္ရင္ ပညာေရးဆိုင္ရာ အတြက္လို႔ ထင္ရေအာင္ လုပ္ထားတာ ေတြ႔ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္.. ပိုျပီး အေသးစိတ္ သိခ်င္တယ္ဆိုရင္ေတာ့ နယူးေယာ့တိုင္း ၁၉၉၉ မတ္ ၁၈ မွာပါရွိတဲ့ Rising Tide: Site Born of hate ကို ဖတ္ၾကည့္ႏိုင္ပါတယ္

သုေတသနႏွင့္ စံုစမ္းစစ္ေဆးမႈ နယ္ပယ္ အမ်ားစုမွာ အျငင္းပြားဖြယ္ ေမးခြန္းမ်ားစြာ ပါရွိေနျပီး၊ တခါတရံမွာ အခ်က္အလက္ တစ္ခုအတြက္ ပိုမို အျငင္းပြားဖြယ္ ျဖစ္လာေလေလ၊ ပိုျပီး စိတ္၀င္စားစရာ ေကာင္းလာေလေလ ျဖစ္တတ္တာ ေတြ႕ရပါတယ္.. အင္တာနက္ရဲ႕ တည္ေဆာက္ထားပံုကိုက အသံုးျပဳသူတိုင္းကို သတင္းအခ်က္အလက္ ကိုယ္တိုင္ ထုတ္လုပ္သူမ်ား အလြယ္တကူ ျဖစ္လာေအာင္ ဖန္တီးေပးထားတဲ့ အတြက္ အမ်ဳိးမ်ဳိး အေထြေထြေသာ အျမင္မ်ား၊ တဖက္ေစာင္းနင္း ရပ္တည္မႈမ်ားကို အင္တာနက္ထဲမွာ အမ်ားဆံုး ျမင္ေတြ႔ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္..
စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

အျခားေသာ အရင္းအျမစ္မ်ားဆီသို႔ ရည္ညြန္းမွဳ သို႔မဟုတ္ အျခားေသာ အရင္းအျမစ္မ်ား ထံမွ ရယူမွဳ - က စာေရးသူရဲ႕ အေနအထားကို ေဖာ္ျပေပးႏိုင္ပါတယ္။ စာေရးသူ အေနနဲ႔ လိုက္နာရမယ့္ စည္းမ်ဥ္းစည္းကမ္းမ်ားနဲ႔ ေဆာင္ရြက္ရမယ့္ အလုပ္မ်ားကို သူရည္ညႊန္းထားတဲ့ (သို႔မဟုတ္) ရယူထားတဲ့ အရင္းအျမစ္မ်ား မွတဆင့္ ျမင္သိႏိုင္ပါတယ္။ စာေရးသူရဲ႕ အၾကားအျမင္ ဗဟုသုတ သို႔မဟုတ္ သူေဆြးေႏြးေနတဲ့ အေၾကာင္းအရာ အေပၚမွာ နားလည္တတ္ကၽြမ္းမႈ အတိုင္းအတာ ကိုလည္း တစ္ခါတည္း ခန္႔မွန္းႏိုင္ပါတယ္။ သိႏိုင္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကို ေပါင္းရံုးၾကည့္လိုက္မယ္ဆိုရင္ -

• ေရးထားတဲ့ အေၾကာင္းအရာရဲ႕ အဆံုးမွာ အေၾကာင္းအရာ အလိုက္၊ က်မ္းျပဳအလိုက္ (စာစုစာရင္း) (Bibliography) ပါရွိရပါမယ္..
• စာေရးသူ ရယူထားတဲ့ မူရင္းေနရာ၊ စာအုပ္မ်ားကို ေဖာ္ျပေပးထားရပါမယ္..
• စာေရးသူ ေဖာ္ျပထားတဲ့/ေလ့လာေနတဲ့ အေၾကာင္းအရာနဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ သီအိုရီမ်ား၊ သို႔မဟုတ္ နည္းစနစ္မ်ားကို အလ်င္းသင့္သလို ထည့္သြင္း ေဖာ္ျပ ေပးထား ရပါမယ္
• တကယ္လို႔မ်ား စာေရးသူဟာ သုေတသန အတြက္ အေျခခံအျဖစ္နဲ႔ သီအိုရီအသစ္ တစ္ခု သို႔မဟုတ္ နည္းစနစ္ အသစ္တစ္ခုကို အသံုးျပဳခဲ့မယ္ဆိုရင္ အဲဒီနည္းစနစ္ရဲ႕ အက်ဳိးအျပစ္မ်ား၊ ကန္႔သတ္ခ်က္မ်ား စတာေတြကို
  ထည့္သြင္း ရွင္းလင္း ေဆြးေႏြးထားရမွာ ျဖစ္ပါတယ္..
• တကယ္လို႔မ်ား စာေရးသူရဲ႕ ဘာသာရပ္အေပၚ ရႈျမင္ သံုးသပ္တဲ့ သေဘာထားအျမင္ေတြဟာ အျငင္းပြားဖြယ္ရာ ျဖစ္ေနခဲ့မယ္ဆိုရင္၊ စာေရးသူအေနနဲ႔ ၾကိဳတင္နားလည္ သိရွိထားရမွာ ျဖစ္ျပီး၊ ျဖစ္လာတဲ့ အျငင္းပြားမႈမ်ားအေပၚမွာ လက္ခံ အသိအမွတ္ျပဳရမွာ ျဖစ္ပါတယ္..

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

မွန္ကန္မႈရွိျခင္း (သို႔မဟုတ္) အစစ္အေဆး ခံႏိုင္မႈရွိျခင္း - ကလည္း အေရးၾကီးတဲ့ အခ်က္တစ္ခ်က္ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ အထူးသျဖင့္ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ ရင္းႏွီးမႈ မရွိေသးတဲ့ စာေရးသူတစ္ဦး (သို႔မဟုတ္) အဖြဲ႔အစည္းတစ္ခုက ေရးသားေဖာ္ျပထားတဲ့ အေၾကာင္းအရာေတြကို ဖတ္ေနရတဲ့အခါမွာ ျဖစ္ေစ၊ ပံုမွန္ မဟုတ္တဲ့ နည္းလမ္းတစ္ရပ္နဲ႕ တင္ျပလာတာ တစ္ခုခုကို ၾကံဳေတြ႔ရတဲ့ အခါမွာ အဲဒီ အခ်က္အလက္ေတြဟာ မွန္ကန္မႈရွိဖို႔၊ အစစ္ေဆးခံႏိုင္ဖို႔ အေရးၾကီးပါတယ္။ အဲဒီလို မွန္မမွန္ စစ္ေဆးတဲ့ အခါမွာ အသံုးျပဳႏိုင္တဲ့ အခ်က္ေတြကေတာ့ -

• သုေတသန စာတမ္းတစ္ခု အတြက္ဆိုရင္ - စုေဆာင္းထားတဲ့ အခ်က္အလက္မ်ား၊ သုေတသနျပဳလုပ္ပံု နည္းလမ္း(မ်ား) အေၾကာင္း ရွင္းလင္းခ်က္မ်ား ပါ၀င္မႈ...
• စာတမ္းမွာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ နည္းလမ္းေတြဟာ ေခါင္းစဥ္နဲ႔ ဆီေလ်ာ္မႈ ရွိမရွိ...
• စာတမ္းဟာ ျပဳစုထားတဲ့ စာစုစာရင္းနဲ႔ လိုက္ေလ်ာညီေထြ ျဖစ္မျဖစ္ သို႔မဟုတ္ စာတမ္းထဲက အျခားေသာ ေနရာမ်ားနဲ႔ အခ်ိတ္အဆက္ ရွိမရွိ...
• စာတမ္းမွာ အသံုးျပဳထားတဲ့ သတင္း အခ်က္အလက္မ်ား အေနနဲ႕ မွန္ကန္မႈ ရွိမရွိ အစမ္းသပ္ခံႏိုင္မႈ...
စတဲ့ အခ်က္မ်ားနဲ႔ ခ်ိန္ထိုး စစ္ေဆး သြားႏိုင္ပါတယ္။

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

အခ်ိန္ႏွင့္ တေျပးညီ ျဖစ္မႈ - ကေတာ့ ေပးထားတဲ့ သတင္းမ်ားရဲ႕ သစ္လြင္၊ လတ္ဆတ္မႈ အေနအထားကို ရည္ညြန္းတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ပံုႏွိပ္ထုတ္ေ၀ထားတဲ့ စာအုပ္မ်ားမွာ ဆိုရင္ ထုတ္ေ၀တဲ့ ရက္စြဲကို ဆိုလိုတာ ျဖစ္ပါတယ္။ အခ်ဳိ႕ေသာ သတင္းမ်ားအတြက္ စာေရးတဲ့ ပုဂိၢဳလ္၊ သို႔မဟုတ္ ေနာက္ခံ သမိုင္းေၾကာင္းေတြက ပိုအေရးၾကီးျပီး၊ အခ်ိန္ကာလဟာ အေရးမၾကီးတဲ့ သာမန္ အေၾကာင္းအရာ တစ္ခု ျဖစ္ေနတတ္ ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အျခားေသာ အခ်က္အလက္ အမ်ဳိးအစား အေတာ္မ်ားမ်ား မွာကေတာ့ အခ်ိန္ကာလဟာ အေတာ္ေလး အေရးၾကီးပါတယ္။ အခ်က္အလက္မ်ားကို အခ်ိန္နဲ႔ အမွ် မွန္ကန္မႈရွိေနေအာင္ မွန္မွန္ျပဳလုပ္ (Update) ေပးေနဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္.။ ဥပမာ - စီးပြားေရးဆိုင္ရာ ေစ်းႏႈန္းမ်ား၊ မိုးေလ၀သ ဆိုင္ရာ သတင္းမ်ား - စသည္...။ အခ်ိန္ကာလနဲ႔ ပတ္သက္ျပီး စိစစ္သင့္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကေတာ့ -

• ေရးထားတဲ့ စာတမ္းမွာ သတင္း၊ အခ်က္အလက္မ်ားကို ရယူစုေဆာင္းတဲ့ အခ်ိန္ကာလ ပါမပါ...
• ရည္ညြန္းထားတဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားမွာ ရွင္းလင္းတဲ့ အခ်ိန္ကာလ ေဖာ္ျပထားခ်က္ ရွိမရွိ... (ဥပမာ - ၂၀၀၅ ခုႏွစ္ ကုလသမဂၢအစီရင္ခံစာကို အေျခခံထားသည္)
• အခ်က္အလက္သစ္မ်ားကို မွန္မွန္ထည့္သြင္းေပးေနဖို႔ လိုအပ္မယ္ဆိုရင္၊ မွန္မွန္ ထည့္သြင္းထားျဖင္း ရွိမရွိ... (ဥပမာ - အြန္လိုင္း စာေစာင္မ်ား)
• ပံုႏွိပ္ထုတ္ေ၀တဲ့ ရက္စြဲ သို႔မဟုတ္ အခ်က္အလက္သစ္မ်ား ေနာက္ဆံုး ျဖည့္ဆည္းတဲ့ ကာလ ပါမပါ...
• မူပိုင္ခြင့္ ရက္စြဲ ပါမပါ...
• တကယ္လို႔ အြန္လိုင္းစာေစာင္ တစ္ခုခုကို ဖတ္ေနရတဲ့ အခါ အခ်ိန္ေပးမထားခဲ့ရင္၊ သက္ဆိုင္ရာ Directory ေဘးမွာရွိတဲ့ ေနာက္ဆံုးအၾကိမ္ ျပင္ဆင္ခဲ့တဲ့ ရက္စြဲ...

အစရွိတဲ့ အခ်က္ေတြက အေရးၾကီးပါတယ္။

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

တကယ္လို႔ ရလာတဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားဟာ အင္တာနက္မွာရွိတဲ့ အခ်က္အလက္ ရွာေဖြေပးတဲ့ ၀က္ဘ္ဆိုဒ္ (Search Engine) မ်ားကေန ရလာတာ ျဖစ္ခဲ့ရင္ - ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ သိထားဖို႔ လိုအပ္တာေတြကေတာ့ -

• ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ားအေနနဲ႔ ရွာခိုင္းလိုက္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကို ျပန္လည္ ေဖာ္ျပေပးတဲ့ အစီအစဥ္ကို ဘယ္လို သတ္မွတ္ေဖာ္ျပေပးတယ္ ဆိုတာကို သိထားရပါမယ္၊ အခ်ဳိ႕ေသာ ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ားဟာ ေဖာ္ျပေပးတဲ့ အေျဖမ်ားအတြက္ ထိပ္ဆံုးက ေနရာမ်ားကို သူတို႔ကို အခေၾကးေငြ ေပးထားတဲ့ ေၾကာ္ျငာရွင္မ်ားအတြက္ အသံုးျပဳေပး တတ္ပါတယ္... အေသးစိတ္ကို Searchenginewatch.com မွာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ ေနရာအတြက္ ေပးေခ်မႈ မွာ ဖတ္ႏိုင္ပါတယ္...
• အင္တာနက္ ေပၚမွာ ရွိေနတဲ့ ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ားဟာ စာၾကည့္တိုက္မ်ားမွာ ရွိေနတဲ့ အခ်က္အလက္ အေျချပဳစနစ္မ်ား (Databases) နဲ႔ မတူပါဘူး၊ စာၾကည့္တိုက္မ်ားရဲ႕ အခ်က္အလက္ အေျချပဳစနစ္မ်ားမွာ အေၾကာင္းအရာ အလိုက္ ေခါင္းစဥ္၊ ေကာက္ႏႈတ္ခ်က္ အက်ဥ္းခ်ဳပ္မ်ားနဲ႔ အျခားေသာ ရွာေဖြလို႔ရမယ့္ အေၾကာင္းအရာမ်ားကို ရွာေဖြလို႔ရေအာင္ သတင္းနည္းပညာ ပညာရွင္မ်ားက စနစ္တက် ဖန္တီးေပးထားတာ ျဖစ္တဲ့ အတြက္ လိုခ်င္တဲ့ အခ်က္အလက္ေတြကို တိတိက်က် ရရွိႏိုင္ပါတယ္။ ထိုမွ်သာမက စာၾကည့္တိုက္မ်ားရဲ႕ အခ်က္အလက္ အေျချပဳစနစ္မ်ားဟာ တည္ျမဲတဲ့ အညႊန္းမ်ားနဲ႕ ယံုၾကည္စိတ္ခ်ရတဲ့ သတင္းအခ်က္မ်ားကို ေပးႏိုင္တာ ေတြ႕ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္...
• ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ားရဲ႕ အခ်က္အလက္မ်ား ရွာေဖြပံုနည္းစနစ္မ်ားနဲ႔ စုေဆာင္းထားတဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကို အသစ္ ျဖည့္တင္းပံု နည္းစနစ္မ်ားကိုလည္း သိရွိထားသင့္ပါတယ္။ ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ားနဲ႔ သက္ဆိုင္တဲ့ အခ်က္အလက္မ်ားကို သိရွိႏိုင္ဖို႔အတြက္ အေကာင္းဆံုး အရင္းအျမစ္ကေတာ့ Greg R. Notess ေရးသားတဲ့ " ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ား ရဲ႕ေဖာ္ျပခ်က္မ်ား" မွာ ေလ့လာႏိုင္ပါတယ္...
  
  
  ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ အခ်က္အလက္မ်ားကို ပံုႏွိပ္ထားတဲ့ အေနအထားနဲ႔ ေတြ႔ရွိရသည္ ျဖစ္ေစ၊ ဒီဂ်စ္တယ္ စာလံုးမ်ားအျဖစ္ ကြန္ပ်ဳတာေပၚမွာ ေတြ႔ရွိရသည္ျဖစ္ေစ အျခားေသာ စာေပေလ့လာသူမ်ား သို႔မဟုတ္ ေရးသားသူ ကိုယ္တိုင္ရဲ႕ အေနအထား၊ အက်ဳိးအေၾကာင္း ဆီေလ်ာ္ေကာင္းမြန္စြာ ေဖာ္ျပထားျခင္း ရွိမရွိ - စတဲ့ အခ်က္မ်ား အျပင္ မိမိတို႔ဘာသာ စံအျဖစ္ သတ္မွတ္ထားတဲ့ ကိုယ္ပိုင္ အယူအဆမ်ားနဲ႔ ခ်ိန္ထိုး စစ္ေဆးၾကဖို႔ ေကာင္းစြာ လိုအပ္ပါတယ္။ တကယ္လို႔မ်ား ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ "မွန္ကန္တယ္ လို႔ လက္သင့္ခံႏိုင္ေလာက္ေအာင္ ေကာင္းမြန္ေနတယ္" လို႔ ေျပာႏိုင္တဲ့ သတင္း အခ်က္အလက္မ်ားကို ရွာေဖြ ေတြ႔ရွိတယ္ဆိုရင္ ဒါဟာ ျဖစ္ေကာင္း ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္၊ ဒါေပမယ့္ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အေနနဲ႔ မွန္ကန္ေၾကာင္း အေထာက္အထား မျပႏိုင္တဲ့ သတင္း အခ်က္အလက္မ်ားကိုေတာ့ျဖင့္ ဘယ္ေတာ့မွ အသံုးမျပဳမိဖို႔ လိုပါတယ္...
  အင္တာနက္မွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔တေတြ သတင္း၊ အခ်က္ အလက္ေတြ အမ်ားၾကီး ေတြ႔ၾကရမွာပါ။ ဒီသတင္း အခ်က္အလက္ေတြကို မွန္မမွန္ စိစစ္ဆံုးျဖတ္တတ္တဲ့ နည္းလမ္းမ်ားကို သတ္မွတ္ျခင္း၊ ေလ့လာျခင္းေတြဟာ သတင္းအခ်က္အလက္မ်ားကို ေကာင္းမြန္မွန္ကန္စြာ အသံုးခ်တတ္ဖို႔အတြက္ အစပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ Yeats ေရးသားခဲ့တဲ့ "Cast a cold eye - ေအးေဆးတည္ျငိမ္တဲ့ မ်က္စိနဲ႔ တည္းျဖတ္ျပင္ဆင္ပါ" ဆိုတဲ့ အတိုင္းပဲ ဖတ္ရႈမိသမွ် အရာရာတိုင္းကို အမွန္အတိုင္း ျမင္ရေအာင္ ၾကိဳးစားဖို႔ လိုအပ္ပါတယ္။ (အထက္မွာ ေဖာ္ျပထားခဲ့သလို) ေမးခြန္းေတြ ထုတ္တတ္ဖို႔ လိုပါတယ္။ မိမိ ဖတ္ေနတဲ့ အေၾကာင္းအရာကုိပဲ တျခားေသာ ေနရာမ်ားမွာ ဘယ္လိုရႈေထာင့္ကေန ဆန္းစစ္ထားေသးသလဲ စူးစမ္းၾကည့္ဖို႔ လိုပါတယ္။ အျခားေသာ စာဖတ္သူမ်ားရဲ႕ အျမင္ေတြကိုလည္း ေဆြးေႏြး ေမးျမန္း ရမွာျဖစ္ပါတယ္။ ဘာမွ မယံုၾကည္တဲ့ အေနအထားနဲ႔ တနည္းအားျဖင့္ သံသယစိတ္နဲ႔ ေလ့လာရပါမယ္။ အဲဒီေနာက္မွာ ရလာတဲ့ အခ်က္အလက္ေတြအေပၚ မိမိတို႔ရဲ႕ အလိုအေလ်ာက္တုန္႔ျပန္တတ္တဲ့ ပင္ကိုယ္အသိက ဆံုးျဖတ္ေပးတဲ့ အေျဖမ်ားကို ယံုၾကည္တတ္ေအာင္လည္း ဆက္လက္ ေလ့လာသြားရမွာ ျဖစ္ပါတယ္...

စဥ္းစားရန္ အခ်က္မ်ား သို႔...

အခု ေဖာ္ျပထားတာေတြကေတာ့ ဂၽြန္ေဟာ့ကင္း တကၠသိုလ္က၊ သုေတသနဆိုင္ရာ အေထာက္အကူ သင္ခန္းစာမ်ားမွာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ အေၾကာင္း အရာမ်ားစြာ အနက္က Evaluating Information Found on the Internet ဆိုတဲ့ အေၾကာင္းအရာကို ဖတ္ရႈမိရင္း ညီအကို ေမာင္ႏွမ မ်ားကို ျပန္လည္ ေ၀မွ်လိုက္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ အတတ္ႏိုင္ဆံုး မူရင္းအတိုင္း မွန္ကန္တဲ့ အဓိပၸါယ္ရေအာင္ ၾကိဳးစားထားပါတယ္။ 1996 ခုႏွစ္ကတဲက ေရးသားထားတဲ့ အေၾကာင္းအရာေတြ ျဖစ္ေနေပမယ့္ အခုအခ်ိန္ထိ အသံုးခ်ႏိုင္ေနတာကို ေတြ႔ရတဲ့ အတြက္လည္း အခုလို ေ၀မွ်လိုက္တာပါ။ မူရင္း စာမ်က္ႏွာကိုေတာ့ ဒီကေနတစ္ဆင့္ သြားဖတ္လို႔ ရပါတယ္...

ေရာင္းရင္း မိတ္ေဆြ ညီအကို ေမာင္ႏွမမ်ား အားလံုး
အင္တာနက္ကို အခ်ိန္တိုအတြင္း အျမန္ဆံုးနဲ႔ အက်ဳိးအမ်ားဆံုးရေအာင္ အသံုးခ် ႏိုင္ၾကပါေစ ခင္ဗ်ား....

ရည္ညြန္း-
http://www.library.jhu.edu/researchhelp/general/evaluating/index.html
http://www.library.jhu.edu/researchhelp/general/evaluating/counterfeit.html
ေနရာအတြက္ ေပးေခ်မႈ
ရွာေဖြေရးဆိုဒ္မ်ား ရဲ႕ေဖာ္ျပခ်က္မ်ား